Στη διάρκεια της ζωής κάθε ανθρώπου, υπάρχουν περίοδοι κατά τις οποίες προκύπτει ένας θάνατος, μια απώλεια. Αυτή η διαδικασία είναι αφενός πανανθρώπινη αφετέρου ιδιαίτερα επώδυνη. Άλλωστε, αν κανείς σκεφτεί πιο ανοιχτά την έννοια της απώλειας και όχι μόνο σε επίπεδο θανάτου συγγενούς ή φίλου, τότε δε θα ήταν υπερβολή να υποστηριχθεί ότι η καθημερινότητα η ίδια εμπεριέχει απώλειες, μικρές ή και πιο αξιοσημείωτες. Πράγματι, η αλλαγή ρουτίνας, η συνταξιοδότηση, η μετακόμιση, ο χωρισμός είναι μερικές από τις καταστάσεις, οι οποίες συνιστούν απώλεια. Ωστόσο, η πιο ισχυρή και η πιο έντονη μορφή της απώλειας είναι εκείνη ενός «δικού μας» προσώπου. Ένας θάνατος αποτελεί μια διαδικασία σκληρή με πολλές μεταβολές, οι οποίες αγγίζουν κάθε πτυχή των ζώντων ανθρώπων που σχετίζονται με τον θανόντα. Η αντίδραση, λοιπόν, σε κάθε απώλεια ονομάζεται πένθος.

H διεργασία του πένθους

Το πένθος αναφέρεται σε μια ιδιάζουσα συναισθηματική, διανοητική, ψυχική και συμπεριφορική κατάσταση που περιέρχονται όσοι βιώνουν το θάνατο ενός οικείου προσώπου. Τα βασικά χαρακτηριστικά του συνίστανται στον θρήνο (grief) και τη θλίψη. Εν τούτοις, η διεργασία του πένθους δεν πρέπει να λογίζεται ως μια τόσο απλή διαδικασία, καθώς λαμβάνει πιο περίπλοκες διαστάσεις και απαιτεί χρόνο. Σε αυτή την προσπάθεια προσέγγισης του πένθους παρήχθησαν πολλά θεωρητικά μοντέλα αναφερόμενα στα στάδια του, με επικρατέστερο και πιο συχνό εκείνο της Elisabeth Kübler-Ross, το οποίο έγραψε για πρώτη φορά στο βιβλίο της “On Death and Dying”, το 1969. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, το πένθος περιγράφεται σε 5 στάδια, τα οποία δεν είναι απαραίτητο να βιωθούν όλα ή με την σειρά. Απεναντίας, ανάλογα με το είδος της απώλειας (π.χ. δυστύχημα), το ποιοτικό βάθος και το βαθμό της σχέσης με τον θανόντα, την ηλικία του αλλά και τα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά και τις εμπειρίες των πενθούντων διαμορφώνεται αντίστοιχη διαδικασία πένθους. Μάλιστα, ακόμα και το ίδιο άτομο μπορεί να πενθεί διαφορετικά μετά από κάθε απώλεια! Τα 5 στάδια του πένθους, συνοπτικά, απαρτίζονται ως εξής: άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή.

Τα στάδια του πένθους

Αναλυτικότερα, το στάδιο της άρνησης ξεκινάει με τη διαπίστωση του θανάτου. Το ξαφνικό σοκ της ανακοίνωσης της απώλειας, που οδηγεί σε μούδιασμα και κλονισμό, διαδέχεται η μη αποδοχή. Υπάρχει η τάση να αποκλείεται κάθε λέξη σχετιζόμενη με το θάνατο, η οποία οδηγεί αρκετούς ανθρώπους σε απομόνωση. Γίνεται ξεκάθαρο ότι αυτό το στάδιο αποτελεί μια μορφή άμυνας, η οποία λειτουργεί ως κυματοθραύστης του συντριπτικού συναισθήματος που προκαλεί η απώλεια και παράλληλα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η εισαγωγή στο πρώτο κύμα πόνου, ενώ τελικά εξυπηρετεί και τη διαχείριση ενός τόσο μεγάλου σοκ.

Το επόμενο βήμα, εκείνο του θυμού, εμφανίζεται ως ένας δεύτερος αμυντικός μηχανισμός, μετά την υποχώρηση της άρνησης. Η επανεκτίμηση της πραγματικότητας επαναφέρει τον πόνο, ο οποίος αυτή τη φορά διοχετεύεται στο θυμό. Ο θυμός μπορεί να αφορά άψυχα αντικείμενα, φίλους, γνωστούς, την οικογένεια, το θεράποντα ιατρό του εκλιπόντος, ακόμα και τον ίδιο τον εκλιπόντα. Η εκτόνωση του θυμού βοηθά τους πενθούντες να μετατρέψουν τον πόνο σε μια ενεργητικού τύπου αντίδραση. Σε αυτό το βήμα, συχνά εμφανίζονται τύψεις ή ενοχές, ιδίως όταν ο θυμός στρέφεται προς τον θανόντα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος που διογκώνει το θυμό και τις τύψεις προς τον εαυτό. Χαρακτηριστική είναι η φράση: «Γιατί να συμβαίνει σε εμένα αυτό; Είναι άδικο»!

Η διαπραγμάτευση συνιστά ιδιαίτερη διαδικασία και αφορά στην προσπάθεια ανάκτησης του ελέγχου και άρα ακύρωσης του ψυχοφθόρου γεγονότος της απώλειας. Σε αυτό το σημείο, ξεκινάει μια «μαγική» διαδικασία συζήτησης με υποθετικά σενάρια ή ακόμα και με το Θεό, με αίτημα την επιστροφή του ατόμου που πέθανε και την αποκατάσταση της ανισορροπίας. Μια εσωτερική «συμφωνία» με υπερφυσικά πρόσωπα ή καταστάσεις, όπως η μοίρα, αποτελεί την ύστατη προσπάθεια αναβολής του αναπόφευκτου και φαίνεται καθαρά πως απηχεί σε μια ακόμα αμυντική αντίδραση έναντι στο θάνατο.

Το στάδιο της κατάθλιψης είναι εκ των βασικών συνιστωσών του πένθους. Τα συναισθήματα θλίψης, απελπισίας και απογοήτευσης ανέρχονται στην επιφάνεια και η έντασή τους δημιουργεί ένα χαρακτηριστικό μονιμότητας στον πενθούντα. Η συνειδητοποίηση του θανάτου αλλά και της θνητότητας των πενθούντων ως αναπόσπαστο στοιχείο της ζωής προκαλεί αρνητικά συναισθήματα. Η λύπη, η νοσταλγία αλλά και η αίσθηση ανικανότητας αποφυγής του δυσάρεστου αυτού γεγονότος προκαλούν αρνητικές σκέψεις για την ίδια τη ζωή. Σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρείται απόσυρση ή μειωμένη κάλυψη βασικών αναγκών. Σε γενικότερη ερμηνεία, το στάδιο θα μπορούσε να περιγραφεί ως πιο εσωτερικό και κλειστό, το οποίο παράλληλα μπορεί να δημιουργήσει στην πορεία του χρόνου τις προϋποθέσεις για την αποτελεσματική διαχείριση του πένθους.

Το βήμα της αποδοχής έχει από πολλούς επιστήμονες και ειδικούς ψυχικής υγείας χαρακτηριστεί ως δώρο απέναντι στις ανωτέρω διεργασίες που αναλύθηκαν. Δεν ερμηνεύεται ως ευτυχία αλλά ως στάδιο εσωτερικής κατανόησης του κύκλου της ζωής και ως μια νέα φάση, στην οποία η αποδοχή του γεγονότος βοηθά στην καλύτερη δυνατή επούλωση των ψυχικών τραυμάτων που προκαλεί ένας θάνατος. Παράλληλα, η κατάκτηση αυτής της φάσης είναι δύσκολη και απαιτεί την ειλικρινή βίωση των επιπτώσεων ενός θανάτου.

Eνημερωθείτε για το ΝΕΟ Σεμινάριο από το Κέντρο Δια Βίου Μάθησης Psychopedia με θέμα: “Κατάθλιψη και Σύγχρονη Θεραπεία”, το οποίο έχετε τη δυνατότητα να το παρακολουθήσετε ασύγχρονα (αποστολή βιντεοσκοπημένης της εισήγησης στο email σας). Σε ποιους απευθύνεται: Σε όσους ενδιαφέρονται να μάθουν για τις υποκατηγορίες της Κατάθλιψης καθώς και για τις σύγχρονες θεραπευτικές παρεμβάσεις.

Τρόπος Παρακολούθησης: Αποστολή του βιντεοσκοπημένου υλικού της εισήγησης στο email σας, με επιπλέον ηλεκτρονικό υλικό σημειώσεων σε μορφή pdf. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να κάνετε κλικ εδώ: https://psychopedia.gr/neo-asygchrono-seminario-katathlipsi-kai-sygchroni-therapeia/

Πόσο διαρκεί το πένθος;

Σε αυτό το σημείο, κρίνεται ωφέλιμο να προσεγγιστεί ένα ζήτημα για το πένθος. Στην απορία για τη διάκριση του κατάλληλου και υγιούς χρόνου για την βίωση του πένθους και το διαχωρισμό από το παθολογικό πένθος και την κατάθλιψη, έχουν δοθεί πολλά και διαφορετικά χρονικά περιθώρια. Ωστόσο, εφόσον η διεργασία του πένθους εξαρτάται από εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες, δε μπορεί να δοθεί ασφαλές χρονικό περιθώριο. Το πένθος είναι μια προσωπική διαδικασία και ο κάθε άνθρωπος χρειάζεται το δικό του χρόνο. Άλλωστε, στόχος είναι η βίωσή του και όχι η αποφυγή του, καθώς κάτι τέτοιο καθυστερεί την επούλωση και την αποδοχή της καινούργιας κατάστασης. Σε κάθε περίπτωση, το υποστηρικτικό πλαίσιο (οικογένεια, κοινωνικό και φιλικό περιβάλλον) διαδραματίζει σημαίνοντα ρόλο στην βίωση του πένθους. Όταν όμως, το πένθος φαίνεται να αποκτά μια έντονη στασιμότητα στο χρόνο, η οποία εμποδίζει την κάλυψη των βασικών αλλά και των συναισθηματικών αναγκών, η επίσκεψη σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας και η δημιουργία θεραπευτικής σχέσης μαζί του ανοίγει προοπτικές διαχείρισης αλλά και ανοικοδόμησης της ίδιας της ζωής των πενθούντων. Ωστόσο, πρέπει να κρατήσουμε όλοι στο μυαλό μας πως η ελεύθερη βίωση του πόνου μετά από ένα θάνατο συνιστά υγιή διαδικασία, όσο επώδυνη και αναπόφευκτη και αν παρουσιάζεται.

Του Αλέξανδρου Μοροχλιάδη, Ψυχολόγου

Πηγή: https://www.psycholozin.gr/arthrografia/psychologia-enhlikwn/apwleia-penthos.html