Της Φανής Λούγκλου, Κλινικής Ψυχολόγου-Παιδοψυχολόγου
Όσο σαφές είναι ότι η επιβράβευση, όταν χρησιμοποιείται σωστά, βοηθά τα παιδιά να υιοθετήσουν λειτουργικές συμπεριφορές, τόσο ασαφής είναι ο ρόλος της τιμωρίας στη διαχείριση της κακής συμπεριφοράς. Η τιμωρία είναι η κύρια μέθοδος διαπαιδαγώγησης για χρόνια. Το πρόβλημα όμως είναι ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν τώρα δεν είναι ίδια με τα παιδιά που μεγάλωναν πριν 20 ή πριν 50 χρόνια. Η τιμωρία όμως, λίγο-πολύ, έχει μείνει ίδια, αποτέλεσμα να έχει πάψει να είναι χρήσιμη.
Τα παιδιά πλέον ανεξαρτητοποιούνται πιο γρήγορα, έχουν άποψη από πολύ μικρά και δε δέχονται εύκολα την επιβολή εξουσίας. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι δεν προσπαθούμε να τα οριοθετήσουμε ή να τα διδάξουμε. Σημαίνει όμως ότι πρέπει να το κάνουμε με διαφορετικό τρόπο.
Η τιμωρία είναι μια αρνητική αντίδραση σε μια συμπεριφορά και έχει σκοπό να μειώσει τη συχνότητα και την ένταση με την οποία αυτή η συμπεριφορά εμφανίζεται. Η τιμωρία προκαλεί ψυχικό πόνο (και όχι μόνο) σε αυτόν που τη δέχεται γιατί είτε επιβάλλει κάτι πολύ δυσάρεστό (π.χ. σωματική τιμωρία ή απομόνωση) ή αφαιρεί κάτι επιθυμητό (π.χ. «δεν έχει παγωτό αν δε φας το φαΐ σου»). Η τιμωρία μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματική όταν εφαρμόζεται σωστά. Το θέμα είναι ότι η αποτελεσματικότητά της συνοδεύεται από πολλούς κανόνες για την εφαρμογή της και από πολλά μειονεκτήματα.
- Η τιμωρία στην πραγματικότητα μπορεί να αυξήσει την εμφάνιση της συμπεριφοράς. Ενώ μπορεί να τη σταματήσει προσωρινά, δε βοηθά καθόλου στο να μην εμφανιστεί η ίδια συμπεριφορά στο μέλλον. Τα παιδιά θέλουν την προσοχή μας, πολλές φορές ακόμα και την αρνητική προσοχή. Όταν αντιδρούμε με θυμό και τιμωρία, το παιδί σε πολλές περιπτώσεις επιβραβεύεται γιατί έχει καταφέρει να τραβήξει την προσοχή μας. Μαθαίνει λοιπόν πολύ γρήγορα ότι με την κακή συμπεριφορά μπορεί να έχει την προσοχή μας και θα χρησιμοποιήσει αυτή τη στρατηγική και στο μέλλον. Το μήνυμα λοιπόν είναι ότι αν η μικρότερη αδερφή τραβά την προσοχή γιατί είναι χαριτωμένη, μπορείς να τη χτυπήσεις ή να τη σπρώξεις και τότε η μαμά θα ασχοληθεί μαζί σου!
- Η τιμωρία δε διδάσκει στο σωστό και το λάθος. Διδάσκει στα παιδιά να είναι πονηρά και να εξαπατούν. Πολλοί πιστεύουν ότι η τιμωρία δίνει μαθήματα ηθικής. Η τιμωρία έχει να κάνει με τον έλεγχο της συμπεριφοράς και γι αυτό πολύ συχνά τα παιδιά νιώθουν θυμό, αδικία και απέχθεια. Η τιμωρία αποθαρρύνει τα παιδιά να δουν τη δική τους συμπεριφορά και πώς αυτή επηρεάζει τους άλλους. Αντίθετα, επικεντρώνονται στο ότι έχουν αδικηθεί ή να σκέφτονται πώς θα εκδικηθούν. Αντί η τιμωρία να διδάσκει ηθικές αξίες, τα μαθαίνει ότι η συμπεριφορά δεν είναι το πρόβλημα. Το πρόβλημα είναι να μη σε πιάσουν να εκφράζεις αυτή τη συμπεριφορά. Μαθαίνουν να κρύβονται και να εξαπατούν, αντί να ελέγχουν τη συμπεριφορά τους.
- Η τιμωρία δε διδάσκει δεξιότητες. Ακόμα και όταν η τιμωρία είναι αποτελεσματική, διδάσκει στα παιδιά τι να μην κάνουν, όχι τι να κάνουν. Η δουλειά των γονιών είναι να μάθουν στα παιδιά τις δεξιότητες εκείνες που θα τα βοηθήσουν να έχουν μια χαρούμενη ζωή, να δείχνουν σεβασμό και να έχουν αυτοπεποίθηση. Η τιμωρία δε διδάσκει θετικές δεξιότητες και συμπεριφορές.
- Η τιμωρία φέρνει γονείς και παιδιά αντιμέτωπους. Αυτή η πρακτική κάνει πολύ κακό στη σχέση του παιδιού με τους γονείς του. Προκαλεί απέχθεια και καταστρέφει την εμπιστοσύνη. Αντί να είναι στην ίδια ομάδα και να αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες μαζί, η τιμωρία βάζει τους γονείς να δρουν εξαναγκαστικά απέναντι στο παιδί προκειμένου να ελέγξουν τη συμπεριφορά του.
Σίγουρα υπάρχει καλύτερο τρόπος να αντιμετωπίζουμε τις κακές συμπεριφορές των παιδιών, κι αυτές είναι οι φυσικές και λογικές συνέπειες. Ο όρος ανήκει στον παιδοψυχίατρο Rudolf Dreikurs και αποτελεί το θέμα στο βιβλίου του «Το δικαίωμα να είναι παιδί».
Η συνέπεια είναι το αποτέλεσμα της συμπεριφοράς κάποιου. Αφήνοντας τα παιδιά να ζήσουν τις φυσικές και λογικές συνέπειες, τους δείχνουμε πώς να είναι πιο υπεύθυνα και να αποκτήσουν σεβασμό.
Οι φυσικές συνέπειες είναι το αναπόφευκτο, άμεσο, αποτέλεσμα της συμπεριφορά τους παιδιού. Για παράδειγμα, παρά την έντονη προτροπή του μπαμπά να φάει, το παιδί αποφασίζει ότι δε θέλει. Η φυσική συνέπεια είναι να πεινάσει κάποια στιγμή. Το αποτέλεσμα αυτό προέκυψε από την επιλογή που έκανε το παιδί. Σε αυτό το παράδειγμα, η φυσική συνέπεια:
- είναι ευθύνη του παιδιού – αποφάσισε να μη φάει.
- δεν επιβλήθηκε από το γονιό – δε ζήτησε ο μπαμπάς να φύγει από το τραπέζι νηστικό.
Οι λογικές συνέπειες είναι αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του παιδιού, αλλά επιβάλλονται από τους γονείς. Για παράδειγμα, ο γονιός παίρνει το ποδήλατο από το παιδί για την υπόλοιπη μέρα, γιατί του είπε να μη βγει στο δρόμο, αλλά εκείνο βγήκε. Οι λογικές συνέπειες είναι πιο χρήσιμες όταν η συμπεριφορά του παιδιού είναι επικίνδυνη. Είναι απαραίτητο οι λογικές συνέπειες να είναι σχετικές με τη συμπεριφορά που τις προκάλεσε (αν η μαμά απαγόρευε την τηλεόραση επειδή το παιδί έβγαλε το ποδήλατο στο δρόμο, αυτό θα είναι μια άσχετη τιμωρία) και να διατηρούν το σεβασμό στη σχέση.
Οι φυσικές και λογικές συνέπειες είναι το αποτέλεσμα των επιλογών που κάνει το παιδί. Στην πραγματικότητα, επιλέγουν τις συνέπειες που θέλουν να ζήσουν. Κάποιες φορές, η συνέπειες που ακολουθούν φυσικά ή λογικά είναι δυσάρεστες. Επιτρέποντας στο παιδί να βιώσει ευχάριστες ή δυσάρεστες συνέπειες, οι γονείς το βοηθούν να μάθει τι συμβαίνει όταν συμπεριφέρεται με συγκεκριμένο τρόπο. Η χρήση των συνεπειών είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για παιδιά τριών ετών και άνω.
Οι φυσικές και λογικές συνέπειες μπορούν να αποδειχθούν πολύ αποτελεσματικές γιατί:
- η συνέπεια είναι συνδεδεμένη με τη συμπεριφορά και δίνει στο παιδί την ευκαιρία να μάθει τι γίνεται όταν δε συμπεριφέρεται όπως είναι αναμενόμενο.
- Διαχωρίζει την πράξη από το παιδί, δε ντροπιάζει και δεν τιμωρεί το παιδί.
- Αφορά στην τωρινή και τη μελλοντική συμπεριφορά και βοηθά το παιδί να μάθει να είναι υπεύθυνο για τις δικές του ενέργειες.
- Η συνέπεια επιβάλλεται σε ένα ήρεμο περιβάλλον.
- Επιτρέπει στα παιδιά να κάνουν επιλογές.
Για να είναι αποτελεσματικές:
- ο γονιός πρέπει να μπορεί να σκεφτεί τη σωστή αντίδραση.
- ο γονιός δεν πρέπει να επέμβει για να «σώσει» το παιδί.
- ο γονιός πρέπει να επιτρέψει στο παιδί να βιώσει τη συνέπεια.
- Η συνέπεια απαιτεί χρόνο για να λειτουργήσει, πολλές φορές δεν είναι αποτελεσματική την πρώτη φορά.
Τα παρακάτω βήματα θα βοηθήσουν του γονείς να εφαρμόσουν σωστά τις συνέπειες και να αποφύγουν λάθη.
- αναγνωρίζουμε γιατί τα παιδιά συμπεριφέρονται άσχημα, ώστε να επιλέξουμε τη σωστή αντίδραση
- για να τραβήξουν την προσοχή
- για να έχουν εξουσία
- για να πάρουν εκδίκηση
- γιατί νιώθουν ανίκανα
- Αποφασίζουμε ποιανού είναι το πρόβλημα. Κάποια προβλήματα ανήκουν αποκλειστικά στα παιδιά. Όταν συμβαίνει αυτό, είναι καλύτερο να παρακολουθούμε διακριτικά, χωρίς να παρεμβαίνουμε, αν οι συνέπειες δεν βάζουν το παιδί σε κίνδυνο. Αν το παιδί, για παράδειγμα, αρνείται να φάει, είναι πρόβλημα το παιδιού γιατί θα πεινάσει (φυσική συνέπεια). Αν όμως δε μαζεύει τα παιχνίδια του, δυσκολεύει τους υπόλοιπους στο σπίτι. Επομένως, είναι πιο σημαντικό να ασχοληθούμε με αυτό, καθώς χρειάζεται να μάθει την τάξη και το σεβασμό (εδώ ίσως χρειαστεί να επιβληθεί μια λογική συνέπεια).
- Προσφέρουμε επιλογές. Όταν θέλουμε το παιδί να κάνει κάτι ή να υιοθετήσει μια συγκεκριμένη συμπεριφορά, είναι καλό να προσφέρουμε επιλογές. Οι επιλογές αυτές θα πρέπει να είναι μέσα σε λογικά πλαίσια και φυσικά ακίνδυνες. (π.χ. «θέλω να μαζέψεις τα κουβαδιάκια σου και να τα βάλεις στην τσάντα. Ξέρω ότι θα θες και αύριο να φτιάξεις πύργους, αλλά αυτό δεν θα μπορεί να γίνει, αν τα αφήσουμε στην παραλία πεταμένα»).
- Είμαστε σταθεροί. Αν το παιδί επιλέξει τη συνέπεια, θα πρέπει να την επιβάλουμε. Αυτό είναι πολύ σημαντικό όταν χρησιμοποιούμε αυτή την τεχνική. Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να ενδώσουμε.
- Εξηγούμε τις επιλογές με θετικό τρόπο. Κρατώντας την ψυχραιμία μας και μιλώντας ήρεμα, αποφεύγουμε τις μάχες εξουσίας και την επιθετική αντίδραση του παιδιού. Προσπαθούμε να μην είμαστε απειλητικοί, όταν δίνουμε επιλογές.
- Όταν το παιδί συμπεριφερθεί με τον τρόπο που θέλουμε, το αναγνωρίζουμε αμέσως. Όλοι αντιδρούμε καλύτερα στον έπαινο απ’ ότι στην κριτική.
- Όπου είναι εφικτό, αφήνουμε το παιδί να βοηθήσει στην επιλογή των συνεπειών. Αυτό βελτιώνει τη συνεργασία πολύ.
Συνοψίζοντας, οι λογικές συνέπειες:
- δεν είναι επικριτικές
- συνδέονται με την τωρινή συμπεριφορά του παιδιού
- επιβάλλονται με σταθερό αλλά ήρεμο τρόπο
- δίνουν την επιλογή στο παιδί
- βοηθούν στον να αποφεύγονται οι διαμάχες εξουσίας
- έχουν διδακτικό χαρακτήρα
Για περισσότερα Επιστημονικά άρθρα Ψυχολογίας μπορείτε να κάνετε κλικ εδώ:https://psychopedia.gr/
Για να ενημερώνεστε για όλα τα Επιμορφωτικά Σεμινάρια που αφορούν την Ψυχοπαθολογία και την Παιδοψυχολογία μπορείτε να κάνετε κλικ εδώ:https://www.seminars-psychopedia.gr/
Σύντομο Βιογραφικό Φανής Λούγκλου
Ιδιωτεύω ως κλινική παιδοψυχολόγος από το 2006, αρχικά στη Βούλα και στη συνέχεια στη Λήμνο. Από τον Ιανουάριο του 2015 συνεργάζομαι με το πρόγραμμα του πανεπιστημίου Harvard «Making Care Common” που έχει στόχο την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης και της συναισθηματικής νοημοσύνης στα παιδιά. Το πρόγραμμα εφαρμόζεται πιλοτικά σε δημοτικό σχολείο της Λήμνου.
Έχω εξειδικευτεί στη χρήση ψυχομετρικών εργαλείων για τη διάγνωση μαθησιακών δυσκολιών, αυτισμού και συναισθηματικών/συμπεριφορικών διαταραχών σε παιδιά και εφήβους. Έχω εκπαιδευτεί στην γνωστική-συμπεριφορική θεραπεία, στην προσαρμοσμένη παιχνιδοθεραπεια σύμφωνα με τη γνωστική θεωρία και στην εκπαίδευση γονέων σύμφωνα με τη θεωρία του Ρ. Ντράικωρς (Marshall University). Συντονίζω ομάδες γονέων από το 2010.
Είμαι μέλος της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρείας (American Psychological Association).
Ατσική, Λήμνος, email: fanilougklou@outlook.com.gr
