Της Ισμήνης Αραμπατζή, τελειόφοιτη Ψυχολογίας Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων,

Ζούμε αδιαμφισβήτητα σε μία εποχή που στο βωμό της όμορφης εξωτερικής εικόνας μπορούν εύκολα να θυσιαστούν ψυχική και σωματική υγεία. Τα πρότυπα ομορφιάς που κυριαρχούν και οι εξαντλητικές δίαιτες που διαδίδονται με σκοπό την κατάκτηση αυτών των προτύπων αλλά και η υπερβολική ενασχόληση με το φαγητό είτε ως κομμάτι της καθημερινότητας είτε ως κομμάτι διάφορων πολιτισμών  είναι πιθανό να οδηγήσουν στην ανάπτυξη διαταραχών πρόσληψης τροφής από ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού.

Πιο συγκεκριμένα, περίπου το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού έχει αναπτύξει κάποια στιγμή στη ζωή του μια διατροφική διαταραχή. Οι διαταραχές αυτές είναι εξαιρετικά σοβαρές και επικίνδυνες για την σωματική και ψυχική υγειά του ατόμου και μπορούν να οδηγήσουν μέχρι και στον θάνατο. Είναι σημαντική η ευαισθητοποίηση και η κατανόηση τους με σκοπό τόσο την πρόληψη όσο και την διευκόλυνση των ατόμων στην προσπάθεια που καταβάλουν για να κερδίσουν πάλι τον εαυτό τους.

Τι είναι οι διατροφικές διαταραχές;

Οι πιο συνηθισμένες διαταραχές πρόσληψης τροφής είναι η ψυχογενής ανορεξία, η  ψυχογενής βουλιμία και η διαταραχή υπερφαγίας. Οι διατροφικές διαταραχές είναι μια σειρά από ψυχιατρικές καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από τα εξής πρότυπα συμπεριφοράς: περιορισμένη πρόσληψη τροφής, υπερφαγία ή κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων φαγητού σε μικρό χρονικό διάστημα και κάθαρση ή αποβολή θερμίδων μέσω εμετών, καθαρτικών, εξαντλητικής άσκησης και άλλων επιβλαβών μέσων. Μια διατροφική διαταραχή μπορεί να περιλαμβάνει μία ή έναν συνδυασμό από τις παραπάνω συμπεριφορές. Για παράδειγμα, τα άτομα με ψυχογενή ανορεξία συνήθως περιορίζουν την ποσότητα φαγητού που λαμβάνουν ημερησίως ενώ στην ψυχογενή βουλιμία το άτομο καταναλώνει σε μικρά χρονικά διαστήματα μεγάλες ποσότητες φαγητού τις οποίες προσπαθεί να αντισταθμίσει με καθαρτικά μέσα. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι αυτές οι συμπεριφορές μπορούν να προσδιορίσουν το εάν έχει κάποιος διατροφική διαταραχή καθώς το βάρος από μόνο του δεν αποτελεί ακριβή δείκτη.

Η επίδραση της οικογένειας

Η οικογένεια αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξης και της προσωπικότητας του ατόμου και είναι ίσως το ισχυρότερο σύστημα που μπορεί να ασκήσει επιρροή πάνω του ιδίως στην περίοδο των παιδικών χρόνων ενώ εκείνη με τη σειρά της επηρεάζεται από τον εκάστοτε πολιτισμό μέσα στον οποίο εξελίσσεται. Όπως υποστηρίζει ο Maines (1984,  p.  81), ο πολιτισμός δρα μόνο στον βαθμό που ενσωματώνεται στην ανθρώπινη αλληλεπίδραση για αυτό και τα πολιτισμικά μηνύματα παίρνουν διαφορετικές έννοιες ή αξία καθώς ερμηνεύονται μέσω διαφορετικών οικογενειακών ομάδων.

Τα οικογενειακά χαρακτηριστικά των ατόμων με ανορεξία ή βουλιμία που αναφέρονται στην ερευνητική βιβλιογραφία περιλαμβάνουν οικογενειακά περιβάλλοντα στα οποία η τελειότητα, ο έλεγχος και η εμφάνιση είναι εξέχοντα στοιχεία.

Συγκεκριμένα, οι μητέρες κοριτσιών με διατροφικές διαταραχές συνήθως περιγράφονται ως τελειομανείς, απαιτητικές, υπέρ-κριτικές, ζηλιάρες, παρεμβατικές και επιρρεπείς σε προγράμματα απώλειας βάρους. Από την άλλη οι πατέρες αναφέρεται ότι είναι είτε αυταρχικοί και αυστηροί είτε απόμακροι και μη- εμπλεκόμενοι. Μάλιστα, είναι πιθανό να έχουν συνδεθεί και με περιστατικά κακοποίησης παιδιών.

Σύμφωνα με το μοντέλο της Brunch (1991), οι γονείς μπορούν να είναι είτε αποτελεσματικοί δηλαδή, ευαισθητοποιημένοι όσον αφορά τις ανάγκες των παιδιών τους ικανοποιώντας τόσο τις βιολογικές (πείνα) όσο και τις ψυχολογικές (στοργή) ανάγκες τους, είτε αναποτελεσματικοί μη αντιδρώντας με ενδεδειγμένους τρόπους και προσπαθώντας να ηρεμήσουν τα παιδιά τους προσφέροντας τους τροφή για ανακούφιση ακόμη και όταν αυτά δεν πεινούν ενισχύοντας έτσι την αντίληψη πως η τροφή παρέχει συναισθηματική κάλυψη.

Οι ‘‘ανορεξικές’’ οικογένειες χαρακτηρίζονται από την επιβολή αυστηρών ορίων τα οποία κάνουν τα μέλη τους να νιώθουν εγκλωβισμένα σε ένα υπερπροστατευτικό περιβάλλον όπου κυριαρχεί το ‘‘φαίνεσθαι’’ και η αποφυγή συγκρούσεων. Τα άτομα που μεγαλώνουν σε αυτά τα περιβάλλοντα παραμένουν υπό των έλεγχο της οικογένειας και δύσκολα κατακτούν την αυτονομία τους. Στο πλαίσιο αυτό, η άρνηση του ατόμου να τραφεί είναι μια προσπάθεια για άσκηση αυτονομίας καθώς το φαγητό είναι το μόνο που μπορούν να ελέγξουν αλλά και διαιώνισης της εξάρτησης μέσω της καθυστέρησης της ωρίμανσης. Αντίθετα, στις ‘‘βουλιμικές’’ οικογένειες παρατηρείται απουσία ελέγχου, αυξημένη ψυχοπαθολογία (κατάθλιψη και κατάχρηση ουσιών) και έντονες συγκρούσεις γονέα-παιδιών.

Από την έρευνα της Haworth-Hoeppner προέκυψαν τέσσερις εννοιολογικές κατηγορίες ως σημαντικοί παράγοντες στην παραγωγή διατροφικών διαταραχών:

• Ένα κρίσιμο οικογενειακό περιβάλλον

Ο ένας από τους δύο ή και οι δύο γονείς ασκούν έντονη και συστηματική κριτική η οποία περιλαμβάνει είτε κριτικές για το βάρος ή την εμφάνιση είτε γενικά σχόλια που αφορούν γενικές ευαισθησίες ή την προσωπικότητα του ατόμου.

Π.χ.: ‘‘Γιατί δε βάζεις λίγο κραγιόν’’, ‘‘Πήγαινε άλλαξε αυτό το ντύσιμο’’, ‘‘ Έχεις πάρει λίγο βάρος’’

• Καταναγκαστικός γονικός έλεγχος

Οι γονείς ασκούν σημαντική πίεση στο παιδί να συμπεριφερθεί σύμφωνα με τις επιθυμίες τους. Εκδηλώνεται με συμπεριφορές όπως φωνές, χτυπήματα, επιτήρηση, καυγάδες και χρήση υπερβολικών κανόνων ιδιαίτερα σε κανόνες που αφορούν τα τρόφιμα.

Π.χ.: Καυγάδες την ώρα του φαγητού και καταναγκασμός του παιδιού να φάει κάτι που δεν θέλει κάνοντας το έτσι να χάνει την αίσθηση της πείνας και του κορεσμού του.

• Σχέση μη-αγάπης γονέα-παιδιού

Τα παιδιά στις οικογένειες αυτές νιώθουν μη-αποδεκτά, ότι δεν αναγνωρίζονται και ότι δεν έχουν λάβει την αγάπη που τους αξίζει.

Π.χ. ‘‘ Δεν ένιωσα ποτέ ότι με ήθελε (η μητέρα) παρόλο που δεν έκανα ποτέ κάτι. Δε μου έδωσε ποτέ αρκετή προσοχή’’, ‘‘ Είναι θυμωμένη; Και τι;’’, ‘‘Κλαίει απλώς αγνοήστε την είναι καλά’’

• Λόγος (discourse) για το βάρος

Ένας συνεχής διάλογος μεταξύ παιδιού και γονέα σχετικά με το βάρος ο οποίος βασίζεται σε συγκεκριμένες και θεμελιωμένες αναπαραστάσεις και ο οποίος υποδηλώνει πως αυτό είναι το κεντρικό θέμα ή η εστίαση της οικογένειας ενώ μπορεί να υπάρχουν και δευτερεύουσας σημασίας συνομιλίες οι οποίες αφορούν αυθαίρετες παρατηρήσεις που γίνονται για το βάρος.

Τρία κύρια θέματα συζήτησης εντάσσονται σε αυτήν την κατηγορία:

α) Ανησυχίες για την δίαιτα των γονέων: επίσημες ή άτυπες πρακτικές δίαιτας που είναι πάντα παρούσες στο σπίτι

     β) Επικρίσεις για το βάρος ή την εμφάνιση του παιδιού: αστεία ή συχνά επικριτικά σχόλια

     γ) Προκαταλήψεις σχετικά με το βάρος: Τα μέλη της οικογένειας μαθαίνουν ότι το υπερβολικό βάρος είναι απαράδεκτο.

Εξαιτίας της αυξανόμενης επικράτησης των διατροφικών διαταραχών και τον καίριο ρόλο που διαδραματίζει η οικογένεια στην συναισθηματική, προσωπική και γνωστική ανάπτυξη των παιδιών (Golan&Crow, 2004), είναι κρίσιμης σημασίας να ερευνηθεί αυτή η σχέση, καθώς παρεμβάσεις που εμπλέκουν και τους γονείς μπορούν να θεωρηθούν αποδοτικές στην πρόληψη των διατροφικών διαταραχών (Kluck, 2008).

Bιογραφικό Ισμήνης Αραμπατζή

Ονομάζομαι Αραμπατζή Ισμήνη και είμαι  φοιτήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Η μεγάλη μου αγάπη για την επιστήμη αυτή με παρακινεί διαρκώς να ενημερώνομαι και να εκπαιδεύομαι όσο το δυνατόν περισσότερο παρακολουθώντας σεμινάρια από διάφορους τομείς της ενώ οι κλάδοι που πάντα καταφέρνουν να με εμπνέουν αφορούν την Κλινική Ψυχολογία και τη Θεραπεία Ζεύγους.

Για να ενημερωθείτε περισσότερο για τις Διατροφικές Διαταραχές σε Παιδιά & Ενήλικες – Σύγχρονες Θεραπευτικές παρεμβάσεις μπορείτε να κάνετε κλικ εδώ:https://psychopedia.gr/ekpaideytiko-programma-diatrofikes-diataraches-se-paidia-amp-enilikes-sygchrones-therapeytikes-paremvaseis/

Πηγές:

American Psychiatric Association. (2013). Διαγνωστικά κριτήρια από DSM-V. Ιατρικές εκδόσεις Λίτσας

Bennet, P. (2010). Κλινική Ψυχολογία και Ψυχοπαθολογία. Εκδόσεις Πεδίο

Haworth-Hoeppner, S. (2004). The Critical Shapes of Body Image: The Role of Culture and Family in the Production of Eating Disorders

Ανακτήθηκε από:  https://doi.org/10.1111/j.1741-3737.2000.00212.x

Kluck, A. S.(2008).Family Factors in the Development of Disordered Eating Integrating Dynamic and Behavioral Explanations.

Ανακτήθηκεαπό: DOI: 10.1016/j.eatbeh.2008.07.006

Kring, A.M.& Davidson, G.C.& Neale, J.M.& Johnson, S.L. (2010). Ψυχοπαθολογία. Εκδόσεις Gutenberg

Wilmshurst, L. (2021). Αναπτυξιακή Ψυχοπαθολογία. ΕκδόσειςGutenberg

TED–Ed. (2022, Μάϊος 19)Why are eating disorders so hard to treat? [Video]. YouTubehttps://www.youtube.com/watch?v=3Bax8ijH038&t=218s

Μανωλοπούλου, Φ. (2012). Διατροφικές Διαταραχέςκαι Λειτουργίατης Οικογένειαςως Συστήματος. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σχολή Επιστημών του Ανθρώπου Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής.